Categories
Film

Mujeres al borde de un ataque de nervios – Pedro Almodóvar

Het oeuvre van Almodóvar beslaat een periode van 45 jaar, en bestaat uit meer dan 20 langspeelfilms en nog een 15-tal kortfilms. Dit is op zijn zachtst gezegd indrukwekkend. Des te meer als je weet dat hij als autodidact zijn eerste stappen heeft gezet in de filmwereld, nadat Franco de Nationale filmschool van Madrid had gesloten.

Grote doorbraak

Mujeres al borde de un ataque de nervios (1988) was de eerste commerciële en internationale succesfilm van Almodóvar. Hij won er veel Europese prijzen mee (o.a. 5 Goya Awards en een award in Venetië), en enkele nominaties in Amerika.

Ook in 2023 kan de film nog een volle zaal trekken. Fans moeten tijdig hun kaartjes kopen voor een quasi eenmalige vertoning in een niet-zo-commerciële cinemazaal.

Vrouwelijk en gevaarlijk

De hoofdpersonages in deze film zijn – uiteraard – vrouwen. Vrouwen die geconfronteerd worden met een relatiebreuk, ongewenste zwangerschap, bedrog, enz. Gebeurtenissen die hen radeloos maken en die leiden tot onbezonnen acties: slaappillen nemen, van het balkon springen, tot het willen vermoorden van de man die hen dit leed heeft bezorgd.

Almodóvar creëerde een heerlijke emotionele rollercoaster van extreem drama en humor. De actrices zijn zo verblind door hun eigen problemen, dat ze weinig ruimte hebben om elkaar te steunen, wat het drama alleen maar versterkt.

Het drama uit zich op vele manieren: gaande van subtielere uitingen als overdreven maquillage, ongevraagd relatieadvies over de intercom, tot meer extreme acties als brand stichten, achtervolgingsscènes, (zelf)moordpogingen, enz.

Maar in al deze scènes is humor nooit ver weg. Wanneer Carlos Candela terug op het balkon trekt na haar zelfmoordpoging, profiteert hij er zichtbaar van om haar achterwerk grondig te betasten. En de taxichauffeur die Pepa en Candela helpt om de ex-partner te achtervolgen, heeft werkelijk álles bij om zijn passagiers het leven aangenamer te maken, dus ook oogdruppels voor Pepa die net een glas gazpacho in haar ogen had gekregen.

Existentiële angst

Tot lang na de dood van Franco was in Spanje het katholieke geloof zeer dominant. De regisseur is geïntrigeerd door de impact van dit geloof op de denkwijze van de Spanjaarden. Hij toont dit door Bijbelse symboliek in zijn verhalen te verweven.

In de film heeft Pepa op haar balkon enkele huisdieren: eenden, vogels, konijnen… Twee van elke soort, zoals in de ark van Noah. Want ‘zo hoort het toch’. De vrouwelijke hoofdpersonages zijn allemaal bezeten door hun verlangen naar een trouwe levensgezel. De angst voor eenzaamheid is existentieel: hij maakt hen gek. Alleen zijn is een idee dat niet in hun wereldbeeld past.

Het is een eeuwenoud streven van de mens om samen met anderen te leven. De mens bestaat in relatie tot de ander. Maar in een zeer geïndividualiseerde samenleving, waar romantische (hetero)relaties de norm zijn, heeft de angst voor eenzaamheid disproportionele vormen aangenomen. Het drijft mensen tot waanzin.

Maar Pepa heeft – ondanks het bedrog van haar ex-partner – toch nog een zeker normbesef: hem vermoorden gaat nét te ver… Dan maar alle tranen laten lopen op de tonen van het dramatisch mooie Soy infeliz:

soy infeliz si porque tu no me quieres, piensas que yo he de morir
que me sirvan cuatro tragos cantinero yo los pago
pa’ calmar este sufrir

(Soy infeliz, Lola Beltrán)

Categories
Opera

Yevgeni Onegin – Pjotr Iljitsj Tsjajkovski

Opera staat per definitie gelijk aan drama. En daarvan vind je er genoeg in de prachtige verzenroman van Aleksandr Poesjkin (1830). Gebroken harten, te grote ego’s, en een noodlottig duel als dramatisch orgelpunt. Tsjajkovski wist maar al te goed dat hij met deze elementen een wervelende opera kon schrijven.

Maar het vergt natuurlijk ook veel moed om zo’n fantastisch literair werk in muziek te vertalen. Is het mogelijk om de fenomenale lyriek van Poesjkin te evenaren?

Muzikale rollercoaster

De muziek van Tsjajkovski begeleidt de oplaaiende emoties van de hoofdrolspelers met verve. De toenemende opwinding bij de wanhopig verliefde Tatjana, tegenover de koele tonen bij de afwijzing door Yevgeni (eerste bedrijf). De beklijvende klanken tijdens de bloedstollende broedertwist tussen Lenski en Yevgeni (tweede bedrijf). En tot slot de emotionele en fysieke spanning wanneer Tatjana en Yevgeni jaren later opnieuw tegenover elkaar staan (derde bedrijf).

Glansrol voor de literatuur

De operavertoning in De Munt maakte op vele vlakken ook ruimte voor literaire beleving. Het mooie houten decor dat in een boek verandert wanneer Tatjana leest. Dezelfde Tatjana die van een passieve lezeres verandert in een actieve schrijfster. Een indrukwekkend koor dat scènes uit de leesboeken van Tatjana naspeelt, stuk voor stuk prachtige odes aan het escapisme dat boeken kunnen bieden. En de filosofische bespiegelingen van de hoofdrolspelers over de zin en onzin van boeken lezen.

Rijm en maatschappijkritiek?

Voor de diehard fans van Poesjkin is het natuurlijk een beetje aanpassen. De ingenieuze rijmschema’s zijn er niet meer bij. En hier en daar is er in de gezongen tekst nog iets overgebleven van Poesjkins kritiek op de Russische aristocratie, maar dat was toch iets scherper in het literaire origineel.

Last van een beetje heimwee? Lees en geniet nog even mee:

“Een prutser voor de spiegel zetten

van een boosaardig hekeldicht,

zodat hij woedend wordt, maar – met z’n

stootgrage horens al gericht –

zichzelf herkent en zich gaat schamen…

dat kan ‘t bestaan veraangenamen.”

(uit Yevgeni Onegin, VI – 33, vertaling W. Jonker)

Categories
Film Philosophy

The shape of water – Guillermo del Toro

Wie “El laberinto del fauno” (2006) van Guillermo del Toro heeft gezien, herkent dezelfde ingrediëntenmix in zijn nieuwste film: een in de geschiedenis verankerd verhaal, gelardeerd met sprookjesachtige figuren.

“The shape of water” (2017) speelt zich af ten tijde van de Koude Oorlog, in een laboratorium van de Amerikaanse geheime dienst. De onderzoekers bestuderen in het labo een amfibie-achtig wezen met menselijke trekken. Voor de onderzoekers is de zeemeerman louter een ‘studieobject’, dat ze martelen om het in bedwang te houden.

In de loop van het verhaal ontstaat er een romance tussen een van de kuisvrouwen (Elisa) en de zeemeerman die in gevangenschap leeft.

Randfiguren in de hoofdrol

De romance op zich is erg voorspelbaar, maar wat de film interessant maakt, is de keuze om zogenaamde ‘randfiguren’ de hoofdrollen te laten vertolken.

Elisa Esposito is een immigrant, vrouw, laaggeschoold én gehandicapt (ze kan niet spreken). De voor de maatschappij onzichtbare en ‘onvolmaakte’ kuisvrouw is in de ogen van de zeemeerman (die ook niet kan spreken) een ware heldin: ze geeft hem eten, leert hem muziek kennen, en redt hem tot slot uit de klauwen van degenen die hem martelen. Elisa van haar kant ziet de zeemeerman niet als een ‘object’, maar als een volwaardig persoon.

Dat randfiguren glansrollen kunnen vertolken, onderstreept del Toro ook op een ander niveau, namelijk door minder bekende actrices te selecteren voor de hoofdrollen van zijn film.

Levinas revisited

Dit moderne sprookje kan bogen op knap acteerwerk, maar er zijn beslist nog andere redenen om een Oscar uit te reiken aan del Toro. Als we dieper graven, zien we enige overeenkomsten met de filosofie van Emmanuel Levinas, een 20ste-eeuwse joodse filosoof die de gruwel van de Tweede Wereldoorlog heeft doorstaan.

Levinas heeft het over ‘de blik van de ander’ die bepaalt in welke mate je ‘mens’ bent en voor volledig wordt aanzien. De zeemeerman houdt ons een spiegel voor door de zogenaamd ‘onvolmaakte’ Elisa als volmaakt te zien. Plots zien we haar als een mens, een intelligente persoon, met gevoelens, met seksuele aantrekkingskracht, enz.

De kunst bestaat er volgens Levinas in om je vooroordelen aan de kant te schuiven, zodat de ander de ruimte krijgt om zichzelf uit te drukken, om zijn verhaal te vertellen en (beter) begrepen te worden. Want een beter begrip van de ander is nodig om nieuwe gruweldaden zoals de holocaust (zichtbaar in de marteling van de zeemeerman) te voorkomen.

Categories
Dance

Lisbeth Gruwez dances Bob Dylan

Dansen op de tonen en hese stem van Bob Dylan. We doen het allemaal, stiekem, in onze woonkamer. Maar tippen aan de sensuele lenigheid van Lisbeth Gruwez, doen we wellicht niet.

Gelukkig krijgen we in de nieuwe voorstelling van Lisbeth Gruwez – met de hulp van krakende-vinylplatendraaier Maarten Van Cauwenberghe – het gevoel te mogen binnenkijken in haar woonkamer. Podium en zaal krijgen een andere betekenis: als kijker voel je je een beetje een voyeur, die binnengluurt in de intieme sfeer ten huize van.

En in die privésfeer is er ruimte voor experiment, voor het aftasten van fysieke grenzen. Minutenlang molenwieken. Hoekig als een kraanvogel. Opgespannen als een boog. Zweven in het ijle. Salueren en marcheren. Bob Dylan laat het allemaal toe. Het energiepeil van Lisbeth lijkt onuitputtelijk. Het publiek houdt de adem in en geniet van de schoonheid die schuilgaat achter dit eenvoudige concept: een lichaam dat één wordt met muziek.

Enkele platen van Bob Dylan hebben er een extra dimensie bijgekregen. Die van de herinnering aan een donkere theaterzaal met één enkele spot die koortsachtig speurt naar de sensueel bewegende Lisbeth Gruwez.

Categories
Literature

Grip – Stephan Enter

“Grip” voert je mee in een maalstroom van persoonlijke gedachten, filosofische ideeën en prachtige landschappen. Maar hoe slaagt Stephan Enter erin zijn lezer bladzijde na bladzijde te blijven boeien? ‘Beweging’ lijkt het sleutelelement in deze bijzondere roman van de Nederlandse schrijver.

Ruimte

De protagonisten – Paul, Martin en Vincent – zijn gedurende het hele verhaal onderweg naar elkaar, voor een reünie 20 jaar na hun gezamenlijke reis als studenten naar de Lofoten. De drie personages bewegen in geografische zin naar elkaar toe, met als uiteindelijke trefpunt in Wales de vierde – en onhoorbare – protagonist, Lotte.

Tijd

Ondertussen zijn er heel wat sprongen in de tijd, die naargelang de herinneringen van de protagonisten heen-en-weer gaat tussen de huidige reis richting Wales en flashbacks naar de reis van 20 jaar geleden richting de Lofoten. Deze doelbewuste tijdvertraging verhoogt de spanning: slechts mondjesmaat worden er stukjes nieuwe informatie toegevoegd aan elk deel van het verhaal.

Vertelperspectief

De schrijver maakt ook gretig gebruik van een wisselend vertelperspectief. Zo krijgen we in elk deel van de roman een andere visie op de gebeurtenissen die zich in het verleden in Noorwegen hebben afgespeeld. De analyses die de personages als ik-verteller van elkaar maken zijn zeer grondig, maar zeggen vaak meer over henzelf (en hun eigen onzekerheden), dan dat ze echt inzicht geven in de mensen met wie ze bevriend waren.

Vertelwijze

Ook de vertelwijze maakt dat het verhaal vlot blijft lopen. Enter kiest voor ‘stream-of-consciousness’ als methode om zijn personages aan het woord te laten: landschapselementen, situaties, omstanders… alles roept voortdurend associaties, gedachtesprongen en herinneringen op.

Maar toch, ondanks deze diverse vormen van beweging op alle niveaus van het verhaal, lijkt één niveau te worden geplaagd door stilstand.

Protagonisten

De drie vertellers lijken niet echt te evolueren doorheen het verhaal: ze vertonen nog steeds dezelfde karaktertrekken als 20 jaar geleden. Paul blijft zich superieur gedragen ten opzichte van zijn vrienden, Vincent worstelt onderhuids nog steeds met zijn faalangst, en Martin slaagt er niet in zijn eeuwige onzekerheid van zich af te schudden.

Deze korte narratologische analyse toont dat Stephan Enter niet zomaar eventjes een boek heeft geschreven, maar wellicht vele uren heeft gebroed op dit literaire pareltje.

Categories
Film

Youth – Paolo Sorrentino

Onze 21ste eeuw staat visueel bol van de jeugdige schoonheid. Menig advertentie en reclamefilmpje heeft wel een recept voorhanden om eeuwig jong – en zodoende gelukkig – te blijven. Goddank duikt er af en toe een proteststem op, een moedig man zoals Paolo Sorrentino, die ons een ander aspect van de realiteit laat zien. Hij durft het aan om zijn kijker gedurende twee uur te confronteren met een van onze grootste angsten: de vergankelijkheid van ons bestaan.

De protagonisten van Youth zijn de zeventigers Mick Boyle en Fred Ballinger, de een nog steeds actief als filmregisseur, de ander een beroemd componist op pensioen. Boyle streeft ernaar zijn filmcarrière zo lang mogelijk te rekken en eeuwige roem te bereiken met zijn laatste meesterwerk. Zijn vriend Ballinger heeft het componeren en dirigeren definitief afgezworen en wil er zelfs niet mee worden geconfronteerd, omdat sommige herinneringen pijn doen.

De visueel prikkelende beelden en ingenieuze geometrische composities maken van Youth bijna een promotiefilm voor eeuwige ouderdom. Wie wil er niet zijn oude dag doorbrengen in dit prachtige luxeresort in de Zwitserse Alpen? Maar niet alle hotelgasten voelen zich ‘gezegend’ met hun leeftijd. Eén koppel slaagt er niet meer in om met elkaar te communiceren. Een Maradona op leeftijd worstelt zichtbaar met zijn overgewicht.

Wat echter het meeste opvalt is het contrast tussen de ontembare passie van Boyle voor filmregie en de volledige apathie van Ballinger ten opzichte van zijn vroegere muzikale ambities. En daarmee is de filosofische les snel getrokken: “een vos verliest misschien wel zijn haren, maar beter niet zijn passies”. Wie het wegglijden in apathie wil voorkomen, moet blijven leven alsof hij nog een halve eeuw voor zich heeft, en schoonheid blijven opzoeken met al zijn zintuigen. Reden te meer om u te laten betoveren door de visuele hoogstandjes en de prachtige muziek van Youth.

Categories
Theatre

Leni & Susan – Braakland/ZheBilding

Cineaste en fotografe Leni Riefenstahl (1902-2003) streeft in haar levenswerk naar de perfecte wereld, waarin enkel schoonheid en zuiverheid van tel zijn. Ze wil de toeschouwer in vervoering brengen met haar kunst. Op die manier fnuikt ze echter haar eigen carrière: ze laat zich overtuigen om Hitlers partijdagen te verfilmen, waarbij ze enkel oog heeft voor het puur esthetische, niet voor de politieke implicaties van haar documentaire. Susan Sontag (1933-2004) hekelt deze naïeve houding publiekelijk. Als cultuurcritica ijvert ze voor een onophoudelijke zoektocht naar wijsheid door kritische analyse. Ook Riefenstahls poging om met een unieke fotoreportage haar carrière in ere te herstellen, torpedeert Sontag met één vlammend essay.

 

Antipoden zonder meer?

Het spreekt voor zich dat Leni Riefenstahl en Susan Sontag tegenpolen zijn, maar hun levens vertonen her en der ook raakvlakken. Beiden zijn vastberaden carrièrevrouwen die letterlijk tot het einde van hun dagen nieuwe projecten in de steigers zetten. Susan wil naam en faam maken als schrijfster en essayiste, Leni als fotografe en cineaste. Deze gelijkenis wordt overtuigend op scène gebracht door Simone Milsdochter en Chris Lomme. We zien een Sontag die uitermate kritisch is, niet in het minst voor zichzelf. Wat ze schrijft, is in haar ogen nooit goed genoeg. En daarnaast staat dan een Riefenstahl die zichzelf voortdurend blijft overtreffen, die op 71-jarige leeftijd nog leert diepzeeduiken en onderwaterfoto’s begint te maken. Het enige wat deze gedreven vrouwen kan stoppen, is de dood.

 

Opvallend is ook dat voor beide vrouwen een langdurige liefdesrelatie onmogelijk is. Sontag trouwt op 17-jarige leeftijd met haar professor Sociologie, maar scheidt een paar jaar later van hem. Daarna volgt een turbulent liefdesleven met zowel mannen als vrouwen. Ook Riefenstahl heeft meerdere partners in haar leven – zelfs Hitler is verliefd op haar – maar geen enkele man doorstaat de test. Veeleisend zijn ze, en niet alleen voor zichzelf.

 

Een derde raakvlak zijn de gezondheidsproblemen die hun levens tekenen. Tot driemaal toe krijgt Susan Sontag af te rekenen met kanker. In deze moeilijke fases van haar leven schrijft ze essays over hoe de maatschappij levensbedreigende ziektes percipieert. Ze bekritiseert de moraliserende veroordeling van mensen die getroffen worden door kanker of aids. Minder zichtbaar, maar daarom niet minder pijnlijk, is het psychisch lijden van Leni Riefenstahl, die zich vanaf haar denazificatieproces tot aan haar dood moet blijven verantwoorden voor haar medeplichtigheid met het naziregime.

 

Bedrieglijke beeldvorming

Hoe schitterend de carrières van deze vrouwen ook zijn, achter de façade gaan doodgewone mensen schuil, met frustraties, zwakheden en angsten. Deze menselijkheid en kwetsbaarheid krijgt een prominente plaats in “Leni & Susan”. Zo zien we bv. de fysieke ongemakken van Sontag, die een enkele maal zelfs tegen het theaterdecor in katzwijm valt, en een op het eerste gezicht kerngezonde Riefenstahl, die op 96-jarige leeftijd nog turn- en yogaoefeningen doet, maar die innerlijk aldoor met zichzelf vecht.
Simone Milsdochter en Chris Lomme tonen ons ook de B-kant van de geschiedenis. De gedestilleerde iconen van de foto’s en biografieën krijgen een kloppend hart dankzij deze ervaren theatervrouwen, die ooit misschien zelf als ongenaakbare iconen in de geschiedenisboeken zullen verstillen.

Categories
Philosophy

Statusangst – Alain de Botton

Waarom willen we steeds meer bezitten? Hebben we allemaal zo’n laag zelfbeeld dat we de lacunes moeten opvullen met materiële bezittingen? In Statusangst (2004) analyseert hedendaags filosoof Alain de Botton de mechanismen die statusangst bevorderen (deel een) en gaat hij op zoek naar mogelijke oplossingen (deel twee).

 

Oorzaken

 

Economische context

Statusangst an sich is geen recent gegeven, maar zo oud is het nu ook weer niet. Deze vorm van psychologische onzekerheid is eigen aan de moderne samenlevingen, zoals we die sinds de achttiende, negentiende eeuw kennen. Door de industriële revolutie en het consumptiepatroon dat daarbij hoort, heeft de mens andere – hogere – verwachtingen omtrent ‘een geslaagd leven’.

De focus is verschoven van ‘zijn’ naar ‘hebben’. Men is niet langer succesvol als boer of landbouwer, maar wel als grondbezitter. Men is geen bekwaam ambachtsman meer, maar men heeft bij voorkeur een inkomen van X per maand. In principe doet de inhoud of de kwaliteit van de stiel er niet meer toe, zolang het financieel maar voldoende oplevert om de juiste statussymbolen te kunnen kopen. Want men wordt gewaardeerd op basis van zijn bezit, niet zijn verdienste voor de maatschappij.

 

Een nieuw wereldbeeld

De onbegrensde materiële mogelijkheden zijn niet de enige oorzaak van statusangst. Het motto van de Franse revolutie – liberté, égalité, fraternité – duidt op een fundamentele verschuiving in het wereldbeeld van de mens: namelijk het geloof dat alle mensen gelijk zijn, dat iedereen dezelfde kansen heeft in het leven.

Daar waar we eertijds in een bepaalde klasse van de samenleving geboren werden en doorgaans ons hele leven toe bleven behoren, worden we nu beschouwd als ‘gelijken’, met als gevolg dat we zelf verantwoordelijk worden gehouden voor onze toekomst, voor de armoede of rijkdom die we genereren. Factoren als geluk en tegenslag lijken geen geldige verklaring meer voor onze financiële situatie, vandaar de angst voor het eigen falen.

 

Massamedia als motor

Misschien wel dé belangrijkste factor die onze statusangst ononderbroken aanzwengelt, is de opkomst van massamedia. Al in de negentiende eeuw (!) verschenen de eerste boeken voor de self made man, voorlopers van de huidige generatie ‘praktische handboeken voor een succesvolle carrière’. Boeken, films, tijdschriften, reclameborden op elke straathoek: ze herinneren ons steeds weer aan datgene wat we nog niet hebben, en dat ons zéker en vast gelukkig zal maken en aanzien zal verschaffen. Het menselijk geheugen heeft een zwak voor herhaling: hoe vaker een boodschap herhaald wordt, des te harder we geloven dat het waar is.

De Botton ziet ook in het algemene gebrek aan waardering en liefde vanwege de medemens een voedingsbron voor onze hang naar materiële goederen, als middel om geliefd te zijn. Maar wat mij betreft vloeit het gebrek aan waardering voort uit het wereldbeeld dat de media ons opdringen, namelijk dat alleen financieel succesvolle mensen waardering verdienen.

 

Oplossingen

Lezers die enigszins vertrouwd zijn met de boeken van de Botton, kunnen al een beetje raden in welke domeinen hij zijn ‘oplossingen’ gaat zoeken: filosofie, kunst, politiek, christendom, etc. Desalniettemin overstijgen de voorbeelden uit elk van deze domeinen het zuiver anekdotische en verschaffen ze ons nieuwe inzichten. Hij bespreekt talloze filosofen, dichters en schrijvers die al eeuwen bezig zijn met het ontleden van en het zoeken naar oplossingen voor statusangst.

Om het leesplezier niet te vergallen, beperk ik me hier tot een van mijn persoonlijke favorieten, het ‘memento mori’. De spreuk die al onze aardse inspanningen van een eindig perspectief voorziet. Waardoor de druk die we onszelf opleggen voor nóg wat meer bezittingen of aanzien, plots compleet zinloos lijkt. Wat mij betreft mag deze spreuk wat meer in het straatbeeld verschijnen.

Categories
Literature

El beso de la mujer araña – Manuel Puig

Dictatoriale regimes zijn intens verweven met de geschiedenis van heel wat Latijns-Amerikaanse landen. De Argentijnen hebben in de 20ste eeuw een lange reeks dictators moeten verwerken. In deze woelige context schreef Manuel Puig El beso de la mujer araña (1976), ofwel De kus van de spinvrouw. In Argentinië belandde het boek – wie zal het verbazen? – op de zwarte lijst.

Twee mannen opgesloten in een cel in Buenos Aires: deze zeer eenvoudige setting vormt het kader van een verhaal dat zich bladzijde na bladzijde opspant als een boog. Afgaand op hun verleden lijken de twee hoofdpersonages in niets op elkaar. Valentín Arregui is een rationeel persoon, politiek activist, om deze reden ook heel achterdochtig en gesloten. Hij is opgepakt wegens zijn afwijkende politieke ideeën. Molina daarentegen is spontaan en emotioneel, filmliefhebber, dromer en homoseksueel. Zijn arrestatie is een gevolg van deviant seksueel gedrag.

Deel één van het verhaal is een aaneenschakeling van scènes waarin alles draait rond ‘escapisme’. Beide personages proberen op hun manier de tijd te doden om niet gek te worden in de kleine cel. Valentín verdiept zich in politieke lectuur, Molina vertelt filmverhalen of dagdroomt erover. Het verhaal is integraal in dialoogvorm. De afwezigheid van een (alwetende) verteller die de lezer extra details verschaft, versterkt de eenzaamheid en afzondering van de personages, die enkel op elkaar aangewezen zijn.

Halverwege het boek wordt Molina een paar keer bij de gevangenisdirecteur geroepen. Uit de gesprekken blijkt dat Molina de keuze krijgt om eerder te worden vrijgelaten, op voorwaarde dat hij voor de gevangenisdirecteur Valentín bespioneert. Tezelfdertijd onderneemt ook Valentín pogingen om Molina voor zijn politieke ideeën te winnen: hij schroomt er niet voor om zijn heteroseksuele geaardheid hiervoor even aan de kant te schuiven. De gemoedelijke sfeer in de cel krijgt plots een geladen ondertoon. Wanneer Molina tot slot vervroegd wordt vrijgelaten, blijft de vraag wiens kant hij gekozen heeft, onbeantwoord. Zijn beslissing wordt pas duidelijk op de laatste bladzijden…

El beso de la mujer araña verdient, wat mij betreft, zijn status als klassieker in de Spaanstalige literatuur. Het boek laat zien hoe politieke en morele keuzes bepalen wie zijn vrijheid behoudt, of verliest. En ook hoe snel we van gedachten kunnen veranderen. Hoezeer we ook denken zelf verantwoordelijk te zijn voor onze overtuigingen, meer dan eens zijn het de omstandigheden die ons in de richting van de ene of de andere overtuiging duwen.

Categories
Literature

Wilde zwanen: drie dochters van China – Jung Chang

Over een tijdspanne van 69 jaar krijgen we het verhaal van drie generaties vrouwen te lezen. Van het feodale China uit de eerste helft van de 20ste eeuw, over het communistische China tot de dood van Mao in 1976 en de geleidelijke openstelling van de landsgrenzen.

De geslotenheid van het maoïstische regime wordt in het boek vaak versterkt door afgelegen, geïsoleerde of onherbergzame gebieden, zoals plattelands- of bergdorpen. Slechts aan het einde van het verhaal – wanneer Jung na de dood van Mao een taalstudiereis mag maken – bevinden we ons in een meer open klimaat, nl. dat van de havenstad Zhanjiang, waar contact met de buitenwereld (via Engelssprekende scheepslui) mogelijk is.

Onder de heerschappij van Mao waren de Chinezen via verblijfsregisters (en daaraan gekoppelde rantsoenen) steeds gebonden aan hun dorp of stad. Verhuizen van de stad naar het platteland kon wel, maar omgekeerd niet. Dit geografisch immobilisme verkleint de toekomstkansen van de gewone man: voor hem is het zo goed als onmogelijk om zijn levensstandaard te verbeteren of zich te ontwikkelen.

Daartegenover staat een relatieve sociale mobiliteit. De positie van de vrouw verbetert enigszins tijdens het communisme: de Chinese maatschappij evolueert van een volledige ondergeschiktheid van de vrouw (concubinaat, inbinden van de voeten om te voldoen aan een mannelijk schoonheidsideaal) naar een min of meer gelijke behandeling van vrouwen. De moeder van Jung wordt niet uitgehuwelijkt en bekleedt een tamelijk hoge functie in haar regio. Dit geldt weliswaar enkel voor Chinezen van goede afkomst; de boerinnen op het platteland krijgen nog steeds minder rantsoen dan hun mannelijke collega’s voor evenveel werk.

Wat cultuur betreft, kan de tegenstelling met het Westen niet groter zijn. De verheerlijking van het boerenbestaan onder Mao gaat gepaard met het cultiveren van onwetendheid. Er is sprake van mediacensuur, boekverbranding, vernietiging van historische monumenten, enz. De rijke Chinese cultuur wordt integraal vervangen door propaganda rond de figuur van Mao. Daar er geen contact is met de buitenwereld, wordt er dan ook nergens melding gemaakt van de culturele omwenteling die op datzelfde moment plaatsvindt in het Westen (bv. de Beat Generation die volop streeft naar intellectuele en seksuele vrijheid).

Het regime van Mao heeft vele levens geëist: naar schatting 70 miljoen. Wat Mao echter zo dubbelzinnig maakt, is het feit dat hij er nooit rechtstreeks op doelde om zijn volk uit te moorden. Zijn manier om het volk onder controle te houden, is het cultiveren van angst. Er is een zeer sterke sociale controle: elke Chinese burger die “afwijkt van de leer van Mao”, moet het ontgelden. Deze vage instructie heeft als gevolg dat er voortdurend persoonlijke vetes worden vereffend onder de vlag van Mao. Ook het onderwijs wordt onmogelijk, aangezien Mao intellectuele ontwikkeling veroordeelt als zijnde “het nastreven van superioriteit”, en dus een afwijking van zijn ideaal dat “iedereen gelijk moet zijn”.

Nu de sterfdag van Mao al 37 jaar achter ons ligt, kunnen we met een overschouwende blik terugkijken op deze periode uit de Chinese geschiedenis. De gruwel van de grote hongersnood en de persoonlijke afrekeningen behoren tot het verleden. Maar geldt dat ook voor de andere aspecten die we zojuist aanhaalden? Neen. Het is akelig te moeten vaststellen dat er best wel wat parallellen zijn met de actualiteit anno 2013. Censuur en het cultiveren van onwetendheid gaan door: dictatoriale overheden die de kritiek op hun beleid niet verdragen blokkeren sociale media (China, Egypte…), historische klokkenluiders kunnen niet meer vrij bewegen (Assange, Snowden…), crisistijden worden aangegrepen om sociale rechten af te bouwen (financiële crisis)… en o ja, Wilde zwanen is nog steeds verboden lectuur in China.